WAYANG

 

A.  MAHAMI BABAGAN WAYANG

            Wayang iku pagelaran nganggo bonekah lan dilakokake dening dhalang kanthi iringan gamelan. Bonekah kasebut bisa awujud rong dhimensi utawa telung dhimensi. Umume, kang wujud rong dhimensi kagawe saka kulit (walulang) kang biyasane kulit sapi utawa lembu. Manut kemajuane jaman, ana wayang kang migunakake media digital, diarani e-wayang.

            Crita kang dilakonake dijupuk saka epos Mahabharata lan Ramayana kang uga sinebut wayang purwa. Pagelaran iki Mmisuwur ing tanah Jawa. Ing pagelaran iku wayang ditancepake ing debog ing sisih tengen lan kiwane dhalang. Ing tengah, critane digelar. Sedina sewengi lakon diwedhar.

1.    Sastra Wayang

            Sastra wayang yaiku jinise sastra Jawa Kuna kang nampilake kisah tokoh-tokoh wayang kang sumbere saka Ramayana lan Mahabharata. Cacahe sastra wayang ana akeh. Sebageyan gubahane awujud tembang macapat lan prosa. Dene, sastra kapujanggan yaiku karya sastra kang kaanggit utawa karipta dening pujangga, wong kang mumpuni babagan sastra. Adhedhasar isine bisa kaperang dadi mangkene.

a. Lakon/pewayangan

b. Piwulang

c. Sastra/babad/sejarah

d. Suluk/mistik

e. Novel/roman, cerkak, cerbung

 

2.    Crita Wayang

Gambar perjalanan hidup manusia

            Serat lakon yaiku buku kang ngemot babagan crita wayang. Ana ing kabudayan Jawa, wayang mujudake gambarane manungsa, wiwit lair tumeka matine, uga panggonan ing alam kelanggengan. Mula, sajroning pagelaran wayang kulit tansah ngemot tontonan, tuntunan, lan tatananing urip.

            Sumber carita wayang saka Ramayana lan Mahabharata. Lakon wayang maneka warna cacahe kaya mangkene.

1. Lebet (Dewa Ruci, Bima Suci, Arjunawiwaha).
2. Lair, raben/alap-alapan (Partakrama, Alap-alapan Dewi Surtikanthi, Dewi Sukest).
3. Wahyu (Cakraningrat, Makutharama, Tri Purba Sejati).
4. Ruwatan (Sudamala, Murwakala).
5. Crita banjaran lan liya-liyane.

3.    Sejarah Wayang

1. Agama Hindu nggawe crita wayang Ramayana lan Mahabarata
2. Banjur digawe gagrag Jawa
3. Wayang sumebar nalika jaman Majapahit
4. Wayang dienggo nyebarake agama Islam dening Wali Sanga

4.    Jinising Wayang

            Wayang iku seni pertunjukan kang critane saka Ramayana, Mahabharata, utawa Serat Menak. Wayang wis diakoni dening UNESCO yaiku karya cipta kang endah lan nengsemake saka critane, wayangane, lan dadi warisan kang banget agunge.

a.    Wayang purwa

Wayang purwa uga kasebut wayang kulit amarga digawe saka kulit lembu utawa sapi. Sumbering crita saka Ramayana lan Mahabharata kanthi basa Jawa Kuna ana ing jaman Raja Jayabaya.

b.    Wayang golek

Wayang golek uga akeh wong sing ngarani wayang thengul. Wayang iki digawe saka kayu lan diklambeni kaya dene manungsa. Sumbering crita kajupuk saka sejarah, kayata crita Untung Suropati, Batavia, Sultan Agung, Banten, Trunajaya, lan sapanunggalane. Crita wayang iki uga bisa kajupuk saka dongeng tanah Arab. Wayang golek ora nganggo kelir utawa layar kaya dene wayang kulit.

c.    Wayang krucil

Wayang krucil utawa wayang klithik yaiku wayang kang digawe saka kayu, kang wujude padha karo wayang kulit. Wayang iki duweni ciri khas. Menawa ditanggap ora nganggo gedebog tancepane, nanging nganggo kayu kang wis dibolong-bolongi. Crita kang kerep ditanggapake yaiku Damar Wulan Ian Majapahit.

d.    Wayang beber

Wayang beber yaiku wayang kang digawe saka kain utawa kulit lembu kang awujud beberan (lembaran). Saben beberan iku gambarake saadegan crita. Menawa wis rampung dilakonake, beberane digulung-.maneh.

 

5.    Wujude Serat Jawa

Miturut wujude serat Jawa Kuna kaperang dadi telu, yaiku Serat Ramayana, Mahabharata, lan Uttarakanda.

1. Serat Ramayana

            Ramayana dumadi saka basa Sansekerta. Ramayana utawa lelakune sang Rama minangka salah siji wiracarita saka tlatah India. Wiracarita Ramayana nyritakake Dewi Sinta, garwane Sri Rama kang kadustha dening Rahwana. Kitab iki dianggep buku fiksi paling tuwa sadonya. Ditulis dening Empu Walmiki, kira-kira ing taun 300 sadurunge Masehi. Crita Ramayana banjur nyebar lan akeh banget variasine kang ana ing India dhewe lan nagara liyane.

2. Serat Mahabharata

Serat Mahabharata yaiku serat kang wose nyritakake lakune trah Kuru nalika rebutan Nagara Astinapura. Umume lakune Pandhawa lan Kurawa. Serat iki dianggit dening Resi Wahana awujud gancaran (narasi).

3. Uttarakanda

      Awujud gancaran, anggitane jaman Prabu Darmawangsa Teguh taun 991-1007, wose yaiku leluhure Dasamuka, laire Dasamuka, lan anggone clunthangan. Critane Arjunasasrabahu, lelakone Sinta ana ing prapatan amarga katundhung lajeng kaakep bumi sawise peputra kembar Kursa lan Lawa. Rama seda amarga ngenes.

 

1.    Paraga Wayang ing Crita Ramayana

Paraga kang ana ing crita wayang Ramayana kaya mangkene.

Ramawijaya	Dasanama        : Rama Legawa Kasatriyane     : Pancawati Gaman             : Panah Gunawijaya Watek              : Bela kautaman, belani tumindak leres,                                   jejgaken prakawis kanthi adil, ngayomi para                           brahmana miwah para kawula Garwa             : Dewi Sinta Patih                : Narpati Sugriwa
Dewi Sinta	Dasanama        : Dewi Janaki Kasatriyane     : Mantili Gaman             : Ora kobar ing dahana Watek       : Setya dhateng garwa, temen, prasaja, sabar,                            lan narima
Anoman	Dasanama   : Anjani putra, Bayudara, Kapiwara, Palwaga                           Seta, Maruti, Ramanda, Dayapati, Bayusiwi,                           Guruputra, Yudawisma, Maruta, Prabancana,                           Resi Mayangkara Kasatriyane     : Kendhalisada Gaman             : Aji sepiangin, aji pameling, aji Mundri Watek              : Santosa ing tekad, jujur, kendel, bekti lan                              setya dhateng Gusti. Kadigdaya      : Menawa mlampah kaya angin, gampang                               mangerteni menawa dibutuhake astanipun                             ngedab-edabi.
Dasamuka	Dasanama       : Rahwana, Wisrawaputra, Sukesiputra, lan                             Dasawanda Kasatriyane     : Alengka Gaman/Aji-aji : Pedhang mentawa/Pancasona Watek              : Sumongah sesongaran, wengis, Ian kejem Patih                : Prahastha Kadigdayan     : Angel pejahipun jalaran sirahe sedasa
Laksmana	Dasanama       : Widagda lan Sumitratmaja Kasatriyane     : Girikastuba Gaman/Aji-aji : JemparingNaracabala, Panah                                                 Banuwastra/ Rajah Kalacakra, mantra                                   Kalacakra Watek              : Jujur, bektimarang sadulurtuwa,                                            santosa ing tekad, tansah bela ing                                           kabecikan, jejegake prakara kanthi                                        adil, ngayomi saha seneng pitulungan Garwa             : Wadat
Indrajit	Dasanama       : Megananda Kasatriyane     : Bikukungpura Gaman/Aji-aji : Panah Wijalita saged ngedalaken latu, Panah                            Rante Wimahanasha saged ngedalaken wisa,                         Panah Nagapasa saged dadi sawer maewu-                            ewu/Aji sirep Kadigdayan  : Bisa naklukake ratu-ratu jajahan, bisa mabur,                           saha nyipta kembranipun maewu-ewu Watak              : Sumonggah sesongaran, kendel, lan ' santosa                           ing tekad Rama               : Prabu Dasamuka Ibu                   : Dewi Sumbagawati Garwa              : Dewi Indraningrum

 

2.    Struktur Teks Fiksi

            Teks crita fiksi yaiku karya sastra kang wose crita rekan utawa adhedhasar angen-angen (fantasi) Ian ora saka kadadeyan nyata, namung adhedhasar saka imajinasine pangripta. Dene, struktur teks fiksi kaya mangkene.

a.    Orientasi. Sudut pandang/pamawas lan pengenalan utawa tetepungan. Maksude pamawas utawa tetepungan karo tokoh/paraga, latar, lan prakara/prastawa sing ana sajrone wacan fiksi.

b.    Komplikasi. Tegese wis ana prakara sing bakal dadi underan/pokok lan dadekake aluring crita.

c.    Klimaks. Prakara wis nambah ngambra-ambra Ian ruwet.

d.    Resolusi. Prakara wis nemokake dalane kanggo ngrampungi.

e.    Reorientasi. Pamawas ulang yen ana.

f.     Koda/amanat. Arupa panutup, bisa dudutan/simpulan, nilai budi pekerti sing bisa didudut saka isine crita, amanat, utawa pesen.

TEKS WAYANG

Gathutkaca Gugur

            Kacarita, Perang Bharatayuda wis ngancik ari sing kaping limalas. Perang sing vis kelakon pirang-pirang dina iki wis ngorbanake ewonan prajurit saka Pandhawa uga <urawa. Malah-malah, satriya-satriya pinunjul sing dadi senapatine perang uga ana sing nis gugur. Raden Utara, Raden Wiratsangka, Resi Seta, lan Raden Abimanyu wis gugur pebela Pandhawa. Dene para senapati lan satriyane Kurawa kang wis gugur, yaiku Resi Bisma, Raden Lesmana Mandrakumara, Burisrawa, lan Jayadrata. Pandhawa apa dene Kurawa padha ngungun, padha-padha anggone nandang kingkin.

            Wengi iki ing pesanggrahan Buluhpitu, Prabu Duryudana lungguh jejer klawan Patih Sengkuni. Dene kang lungguh ngadhep sang Nata Ngastina nenggih Prabu Salya, Resi Krepa, lan Adipati Karna. Prabu Duryudana katon kumel lan kucem pasuryane. Sejene wis kelangan putrane, Raden Lesmana Mandrakumara, Sang Prabu uga grantes amarga cacah sedulure Kurawa kang sansaya suda. Kurawa kang cacah satus, ing ari iki amung kari sangalas kalebu Prabu Duryudana.

            Sanajan kahanan kaya mangkono, ora ngendhani anggone para Kurawa nindakake culika marang Pandhawa. Tumindak julik kepara sansaya dadra. Ing pasanggrahan mau, para punggawa Kurawa padha rembugan lan mutusake ngangkat Adipati Karna dadi senapati perang. Anggone Adipati Karna madeg senapati supaya bisa miwales lan age-age numpes para Pandhawa.

            Wengi iku perang campuh tan bisa dikendhani. Bregada raseksa padha adu kadigdayan atose balung lan kandele kulit. Obor ing tangan kiwa, dene pedhang apa dene tombak ing tangan tengen. Katon urube obor kang mobat-mabit manut olah kridhane para prajurit. Gegaman kang tempuk nalika disabetake ngasilake swara pating carengklang pating carengkling. Siji baka siji prajurit kang ketaman gaman padha rubuh.

            Olah kridhane sang senapati Pringgodani, nenggih Raden Gathutkaca agawe giris tumrap kang ngadhepi. Wis ora ketung maneh prajurit mungsuh kang wis gugur ing tangane Gathutkaca. Semana uga, Senapati Karna ora amung meneng bae. Cukat trengginas anggone olah jemparing, mungsuh kang ngadhepi bakal rubuh sanalika.

            Kocap kacarita, Raden Gathutkaca wis ayun-yunan klawan Adipati Karna. Kekarone banjur adu kasekten lan kadigdayan. Padha-padha sekti, padha-padha digdaya. Ananging, sasekti-sektine manungsa mesthi duwe daya pengapesan. Pancene Adipati Karna iku lantip, emut lelakon kawuri nalika laire Raden Gathutkaca. Puser si jabang bayi Gathutkaca amung bisa dikethok nganggo keris Kunta Wijayandanu peparinge dewa. Amarga ana kaluputan, kang digunakake kanggo ngethok amung warangka keris lan warangka kasebut angslup ing angganing si jabang bayi, dene kerise diagem dening Adipati Karna.

            Raden Gathutkaca bali ayun-yunan lawan Adipati Karna. Nanging apes tumrap Gathutkaca. Dneweke lena lan ketaman keris Kunta Wijayandanu pener ing jajane. Nalika gugure, Gathutkaca rubuh nibani para prajurite Kurawa. Merga gedhene awak, ewonan prajurit Kurawa kang karubuhan anggane Raden Gathutkaca melu gugur sanalika. Saengga, sanadyan Gathutkaca gugur, dheweke kasil numpes luwih akeh prajurit mungsuhe.

GLADHEN

Wayang, an interactive worksheet by sendangnita
liveworksheets.com

PITAKON

Golekana lakon wayang "Dewa Ruci. Banjur sebutna 5 tata krama apa wae sing ana lan kudu ana ing lakon wayang kasebut. 

Garapen ing kertas HVS banjur dikumpulke ing kelas IX-C. Nuwun.